در سوره اعراف آيه 128 نيز چنين آمده است :
« قال موسی لقومه استعينوا بالله و اصبروا ان الأرض لله يورثها من‏
يشاء من عباده و العاقبة للمتقين ».
موسی به مردم خود گفت : از خداوند استعانت بجوييد و شكيبا باشيد ،
همانا زمين ملك خداست ، به هر كس از بندگان خود بخواهد وراثت آن را
واگذار می‏كند و ( اما ) عاقبت و پايان از آن متقيان است .
يعنی سنت الهی اين است كه در نهايت امر ، متقيان وارث زمين خواهند
بود .
در سوره انبياء آيه 105 می‏فرمايد :
« و لقد كتبنا فی الزبور من بعد الذكر أن الأرض يرثها عبادی الصالحون‏
غ .
در زبور ، پس از آنكه يك بار ديگر ( در كتابی ديگر ) يادآوری كرده‏
بوديم نوشتيم كه وراثت زمين به بندگان شايسته كار من خواهد رسيد .
در اين زمينه آيات ديگر نيز هست .
اكنون چه بكنيم ؟ مفاد آيه استضعاف را بگيريم و يا مفاد آيه استخلاف و
چند آيه ديگر را ؟ آيا می‏توانيم بگوييم اين دو تيپ آيات گرچه بر حسب‏
ظاهر دو مفاد دارند ولی يك حقيقت را می‏گويند به اين بيان كه مستضعفان‏
همان مؤمنان و صالحان و متقيان‏اند و بر عكس ، استضعاف عنوان اجتماعی و
طبقاتی آنهاست و ايمان و عمل و صلاح و تقوا عنوان ايدئولوژيكی آنهاست ؟
البته نه ،

زيرا :
اولا در پيش ثابت كرديم كه نظريه تطابق عناوين به اصطلاح روبنايی ايمان‏
و صلاح و تقوا با عناوين به اصطلاح زيربنايی استضعاف شدگی و محروميت و
غارت شدگی ، از نظر قرآن صحيح نيست . از نظر قرآن ممكن است گروههايی‏
مؤمن باشند و مستضعف نباشند و ممكن است مستضعف باشند و مؤمن نباشند و
قرآن هر دو گروه را معرفی كرده است . البته همان طور كه سابقا هم اشاره‏
كرديم در يك جامعه طبقاتی ، آنگاه كه يك ايدئولوژی توحيدی مبنی بر
ارزشهای خدايی عدل و ايثار و احسان عرضه می‏شود ، بديهی است كه اكثريت‏
پيروان آن را مستضعفان تشكيل می‏دهند ، زيرا موانعی كه در راه فطرت طبقه‏
مخالف هست در آنها نيست ، ولی هيچ گاه طبقه مؤمن منحصر به طبقه‏
مستضعف نيست .
ثانيا هر كدام از اين دو آيه دو مكانيسم مختلف از تاريخ ارائه می‏دهند
. آيه استضعاف بستر و مسير تاريخ را جنگ طبقاتی معرفی می‏كند و مكانيسم‏
حركت را فشار وارده از ناحيه استضعافگران و روحيه بالذات ارتجاعی آن‏
طبقه و روحيه انقلابی استثمارشدگان به دليل استثمار شدگی بيان می‏كند كه‏
البته نتيجه نهايی‏اش پيروزی طبقه استضعاف شده است ، خواه از ايمان و
عمل صالح به مفهوم قرآنی بهره‏مند باشد يا نباشد و فی المثل شامل مردم‏
استثمار شده ويتنام و كامبوج و غيره هم هست ، و اگر از وجهه الهی‏
بخواهيم مفاد آيه را توضيح دهيم بايد بگوييم اين آيه می‏خواهد اصل حمايت‏
حق از مظلوم كه در قرآن آمده است ( « و لا تحسبن الله غافلا عما يعمل‏
الظالمون ») ( 1 ) يعنی عدل الهی را توضيح دهد و آنچه به مفاد آيه‏
پاورقی :
. 1 ابراهيم / . 42

استضعاف از وراثت و امامت ظاهر شده و خواهد شد مظهر " عدل الهی "
است .
اما آيه استخلاف و آيات مشابه آن از نظر جريان طبيعی ، مكانيسم ديگری‏
از تاريخ ارائه می‏دهد و از وجهه الهی ، اصلی شاملتر و جامع‏تر از اصل عدل‏
الهی كه شامل عدل الهی نيز می‏شود بيان می‏كند .
آن مكانيسمی كه اين آيه و آيات مشابه ارائه می‏دهد اين است كه در ميان‏
انواع مبارزاتی كه در جهان وجود و ماهيت مادی و منفعتی داشته است‏
مبارزه‏ای " لله و فی الله " و ارزشخواهانه و مقدس و مبرا از منفعت‏
جويی‏ها و انگيزه‏های مادی كه پيامبران و به دنبال آنها مؤمنان آن را رهبری‏
می‏كرده‏اند بوده است و بشريت را در ناحيه تمدن انسانی ، اين مبارزات‏
پيش برده است . تنها اين مبارزات است كه شايسته است نام " جنگ حق‏
با باطل " به آنها داده شود و اين مبارزات بوده است كه تاريخ را از
نظر انسانيت و معنويتهای انسانی به پيش رانده است . نيروی محرك اصلی‏
اين مبارزه فشار طبقه ديگر نبوده است ، بلكه همان عامل غريزی و فطری‏
گرايش به حقيقت و شناخت نظام وجود چنانكه هست و گرايش به عدالت‏
يعنی ساختن جامعه چنانكه بايد ، بوده است . احساس محروميتها و
مغبونيتها نبوده كه بشر را به پيش رانده است ، بلكه احساس فطری كمال‏
جويی بوده كه بشر را به پيش رانده است .
استعدادهای حيوانی انسان در انجام تاريخ همان است كه در آغاز بوده‏
است ، رشد و نمو علاوه‏ای در طول تاريخ نصيبش نشده و نمی‏شود ، ولی‏
استعدادهای انسانی انسان تدريجا شكوفاتر می‏شود تا آنجا كه در آينده بيش‏
از آنچه هست خود را از قيود مادی و اقتصادی

می‏رهاند و به عقيده و ايمان می‏گرايد . آن بستری كه تاريخ در آن بستر رشد
كرده و تكامل يافته ، مبارزات مادی و منفعتی و طبقاتی نيست ، بلكه‏
مبارزات ايدئولوژيكی ، خدايی و ايمانی است . اين است مكانيسم طبيعی‏
تكامل انسان و پيروزيهای نهايی پاكان و صالحان و مجاهدان راه حق .
و اما وجهه الهی اين پيروزی . از نظر وجهه الهی آنچه در طول تاريخ‏
جريان پيدا می‏كند و تكامل می‏يابد و در سرانجام تاريخ به نهايت خود می‏رسد
، ظهور و تجلی " ربوبيت " و " رحمت " الهی است كه اقتضا می‏كند
تكامل موجودات را ، نه صرفا عدل الهی كه اقتضا می‏كند " جبران " را .
به عبارت ديگر ، آنچه نويد داده شده بروز و ظهور ربوبيت ، رحيميت و
اكرميت خداوند است نه صرفا بروز جباريت و منتقميت الهی .
پس می‏بينيم كه آيه استضعاف و آيه استخلاف ( و آيات مشابه ) هر كدام‏
منطق خاصی دارد ، چه ، از نظر طبقه‏ای كه پيروز می‏گردد و از نظر بستری كه‏
تاريخ طی می‏كند تا به آن پيروزی می‏رسد و از نظر مكانيسم يعنی عامل طبيعی‏
حركت تاريخ و از نظر وجهه الهی يعنی مظهريت اسماء الهی ، هر كدام منطق‏
ويژه‏ای دارد ، و ضمنا روشن شد كه آيه استخلاف از نظر نتايجی كه ارائه‏
می‏دهد جامع‏تر است . آنچه بشر طبق آيه استضعاف به دست می‏آورد جزئی بلكه‏
جزء كوچكی است از آنچه طبق آيه استخلاف به دست می‏آورد . ارزشی كه آيه‏
استضعاف ارائه می‏دهد يعنی دفع ظلم از مظلوم و به عبارت ديگر ، حمايت‏
خداوند از مظلومان ، جزئی است از ارزشهايی كه آيه استخلاف ارائه می‏دهد .
و اما قسمت دوم بحث درباره آيه استضعاف : حقيقت اين است

كه آيه استضعاف به هيچ وجه در صدد بيان اصل كلی نيست و در نتيجه نه‏
بستر تاريخ را توضيح می‏دهد و نه درباره مكانيسم تاريخی اشاره‏ای دارد و نه‏
پيروزی نهايی تاريخ را از آن مستضعفان از آن جهت كه مستضعف‏اند می‏داند .
اين اشتباه كه فرض شده اين آيه يك اصل كلی را بيان می‏كند از آنجا پيدا
شده كه اين آيه را كه مرتبط و پيوسته به آيه قبل و آيه بعد است از آنها
جدا كرده و " الذين " را ( « الذين استضعفوا ») مفيد عموم و استغراق‏
گرفته‏اند و آنگاه از آن اصلی استنباط كرده‏اند كه با اصل مستفاد از آيه‏
استخلاف معارض درمی‏آيد . اينك مجموع سه آيه :
« إن فرعون علا فی الأرض و جعل أهلها شيعا يستضعف طائفة منهم يذبح‏
أبنائهم و يستحيی نسائهم‏إنه كان من المفسدين 0 و نريد أن نمن علی الذين‏
استضعفوا فی الأرض و نجعلهم أئمة و نجعلهم الوارثين 0 و نمكن لهم فی‏
الأرض و نری فرعون و هامان و جنودهما منهم ما كانوا يحذرون »( 1 ) .
اين سه آيه به يكديگر مرتبطاند و مجموعا يك مطلب را بيان می‏كنند ،
معنی مرتبط سه آيه اين است :
فرعون در زمين برتری جويی كرد و مردم زمين را فرقه فرقه كرد ، گروهی از
آنان را ذليل و ضعيف می‏ساخت ، پسران آنها را سر می‏بريد و ( تنها )
دخترانشان را باقی می‏گذاشت . او از مفسدان
پاورقی :
. 1 قصص / 4 - . 6 بود . و حال آنكه ما اراده كرديم كه بر همان استضعاف شدگان از ناحيه‏
فرعون منت نهيم و آنان را پيشوايان و وارثان قرار دهيم و آنان را در
زمين مستقر سازيم و به دست آنان به فرعون و ( وزيرش ) هامان آن را نشان‏
دهيم كه از آن حذر می‏كردند .
می‏بينيم كه جمله " « و نمكن لهم فی الأرض »" و جمله " « و نری‏
فرعون و هامان ». . " . از آيه سوم ، عطف است به جمله " « أن نمن
" از آيه دوم و متمم مفاد آن است و بنابراين اين دو آيه را نمی‏توان از
يكديگر مجزا ساخت . از طرف ديگر می‏بينيم محتوای جمله دوم از آيه سوم‏
يعنی جمله " « و نری فرعون و هامان ». . . " مربوط است به محتوای آيه‏
اول ، و سرنوشت فرعون را كه در آيه اول جباريتهايش مطرح شده است مطرح‏
كرده است ، پس آيه سوم را از آيه اول نمی‏توان جدا كرد و چون آيه سوم‏
عطف به آيه دوم و متمم آن است ، آيه دوم را نيز از آيه اول نمی‏توان جدا
كرد .
اگر آيه سوم نبود يا در آيه سوم سرنوشت فرعون و هامان مطرح نشده بود ،
ممكن بود آيه دوم را از آيه اول جدا كنيم و مستقل بگيريم و از آن يك اصل‏
كلی استفاده كنيم ، اما پيوند جداناشدنی اين سه آيه به يكديگر مانع‏
استفاده يك اصل كلی است . آنچه استفاده می‏شود اين است كه فرعون برتری‏
جويی و تفرقه‏اندازی و استضعافگری و فرزندكشی می‏كرد ، در حالی كه در همان‏
وقت اراده ما بر آن قرار داشت كه بر همان مردم تحقير شده و مظلوم و
محروم منت نهيم و آنها را پيشوايان و وارثان قرار دهيم ، پس "« الذين‏
" در آيه اشاره به " معهود " است نه عام استغراقی .
بعلاوه نكته ديگری در آيه هست و آن اينكه جمله "

« و نجعلهم أئمة ». . . " عطف شده بر جمله " « أن نمن »" كه مفادش‏
اين است : بر آنها منت نهيم و آنها را چنين و چنان قرار دهيم ، نفرموده‏
است " « بأن نجعلهم » . . . " كه مفادش اين بود : منتی كه بر آنها
نهاديم عينا همان اعطای امامت و وراثت بود چنانكه معمولا اين گونه تفسير
می‏شود . مفاد اين است كه اراده ما اين بود كه بر آن مستضعفان از راه‏
فرستادن پيامبر و كتاب آسمانی ( موسی و تورات ) و تعليم و تربيت دينی‏
و توليد اعتقاد توحيدی منت نهيم و آنها را اهل ايمان و صلاح قرار دهيم و
در نتيجه آنها را امامان و وارثان زمين ( زمين خودشان ) قرار دهيم . پس‏
آيه می‏خواهد بگويد : " و نريد أن نمن علی الذين استضعفوا ( بموسی و
الكتاب الذی ننزله علی موسی ) و نجعلهم أئمة . . . " .
عليهذا مفاد آيه استضعاف هر چند خاص است عينا مفاد آيه استخلاف است‏
، يعنی مصداقی از مصاديق آن آيه را بيان می‏كند . قطع نظر از اينكه عطف‏
جمله " « و نجعلهم أئمة ». . . " بر جمله " « أن نمن »" چنين حكم‏
می‏كند ، اساسا نمی‏توان احتمال داد كه آيه می‏خواهد بگويد بنی‏اسرائيل به‏
دليل اينكه مستضعف بودند به امامت و وراثت می‏رسيدند ، خواه موسی به‏
عنوان پيامبر ظهور می‏كرد و خواه نمی‏كرد ، خواه تعاليم آسمانی آمده بود و
خواه نيامده بود ، خواه آنها به آن تعاليم آسمانی گرويده بودند و خواه‏
نگرويده بودند .
ممكن است طرفداران نظريه ماديت تاريخ از نظر اسلام ، مطلب ديگری مطرح‏
كنند و آن اينكه فرهنگ اسلامی از نظر روح و معنی ، يا فرهنگ مستضعف‏
است و يا فرهنگ طبقه استضعافگر و يا فرهنگ جامع . اگر فرهنگ اسلامی‏
فرهنگ طبقه مستضعف است پس ناچار بايد رنگ طبقه خودش را داشته باشد
، مخاطبش ،

رسالتش ، جهت‏گيری‏اش همه بر محور مستضعف دور بزند . و اگر فرهنگ‏
اسلامی فرهنگ طبقه استضعافگر باشد آنچنانكه ضد اسلام‏ها مدعی هستند ، علاوه‏
بر آنكه رنگ طبقاتی خواهد داشت و بر محور يك طبقه خواهد گشت فرهنگی‏
ارتجاعی و ضد بشری خواهد بود و بالضروره خدايی نخواهد بود . هيچ مسلمانی‏
چنين نظريه‏ای را نمی‏پذيرد و بعلاوه سراپای اين فرهنگ بر خلاف آن شهادت‏
می‏دهد . باقی می‏ماند كه بگوييم فرهنگ اسلامی فرهنگ جامع است . فرهنگ‏
جامع يعنی فرهنگ بی‏طرف ، فرهنگ بی‏تفاوت ، فرهنگ بی‏مسؤوليت ، فرهنگ‏
نامتعهد ، فرهنگ اعتزالی كه می‏خواهد كار خدا را به خدا و كار قيصر را به‏
قيصر واگذارد ، فرهنگی كه می‏خواهد ميان آب و آتش ، ميان مظلوم و ظالم ،
ميان استثمارگر و استثمار شده آشتی دهد و همه را زير يك سقف گرد آورد ،
فرهنگی كه شعارش اين است كه نه سيخ بسوزد و نه كباب . چنين فرهنگی نيز
عملا يك فرهنگ محافظه كارانه و به سود طبقه استضعافگر و استيثارگر و
استثمارگر است . همان‏طور كه اگر يك گروه را بی‏طرفی و بی‏تفاوتی و
بی‏مسؤوليتی و عزلت را پيش گيرند و در درگيريهای اجتماعی كه ميان غارتگر
و غارت‏شده جريان دارد شركت نجويند عملا از طبقه غارتگر حمايت كرده و
دست او را باز گذاشته‏اند ، يك فرهنگ نيز اگر روحش روح بی طرفی و بی‏
تفاوتی باشد ، بايد آن را عملا فرهنگ طبقه استضعافگر دانست . پس نظر به‏
اينكه فرهنگ اسلامی فرهنگ بی‏تفاوت و بی‏طرف و يا طرفدار طبقه استضعافگر
نيست ، بايد آن را فرهنگ طبقه مستضعف بشماريم و خاستگاه ، پيام ،
جهت‏گيری و مخاطبش را همه در حوزه و بر محور اين طبقه بدانيم .

اين بيان سخت اشتباه است . فكر می‏كنم ريشه اصلی گرايش پاره‏ای‏
روشنفكران مسلمان به ماديت تاريخی دو چيز است :
يكی همين كه پنداشته‏اند اگر بخواهند فرهنگ اسلامی را فرهنگ انقلابی‏
بدانند و يا اگر بخواهند برای اسلام فرهنگی انقلابی دست و پا كنند گزيری‏
از گرايش به ماديت تاريخی نيست . باقی سخنان كه مدعی می‏شوند شناخت‏
قرآنی ما به ما چنين الهام می‏كند ، بازتاب شناخت ما از قرآن چنان است‏
، از آيه استضعاف اين گونه استنباط كرده‏ايم ، همه بهانه و توجيهی است‏
برای اين پيش‏انديشه ، و همين جاست كه سخت از منطق اسلام دور می‏افتند و
منطق پاك و انسانی و فطری و خدايی اسلام را تا حد يك منطق ماترياليستی‏
تنزل می‏دهند .
اين روشنفكران می‏پندارند يگانه راه انقلابی بودن يك فرهنگ اين است كه‏
تنها به طبقه محروم و غارت‏شده تعلق داشته باشد ، از اين طبقه برخاسته‏
باشد ، به سوی اين طبقه و به سود اين طبقه جهت‏گيری كرده باشد ، مخاطبش‏
منحصرا اين طبقه باشد ، رهبران و راهنمايان و پيشتازانش پايگاه اجتماعی‏
و طبقاتی‏شان همان پايگاه اين طبقه باشد و رابطه آن فرهنگ با ساير گروهها
و طبقات منحصرا رابطه ستيز و دشمنی و جنگ باشد و نه هيچ چيز ديگر .
اين روشنفكران می‏پندارند كه راه فرهنگ انقلابی الزاما بايد به " شكم‏
" منتهی شود و همه انقلابهای بزرگ تاريخ ، حتی انقلابهايی كه وسيله‏
پيامبران خدا رهبری شده ، انقلاب شكم و برای شكم بوده است . لهذا از
ابوذر بزرگ ، ابوذر حكيم امت ، ابوذر خداپرست ، ابوذر مخلص ، ابوذر
آمر به معروف و ناهی از منكر ، ابوذر مجاهد فی سبيل الله ، يك " ابوذر
شكم " و " ابوذر عقده‏ای "

ساخته‏اند كه گرسنگی را خوب احساس می‏كرده و به خاطر گرسنگی خودش ،
شمشير كشيدن و افتادن به جان همه مردم را روا و بلكه لازم و واجب می‏شمرده‏
است ، بالاترين ارزش وجودی‏اش اين بود كه چون درد گرسنگی را شخصا چشيده‏
بوده می‏فهميده كه بر گرسنگان هم‏طبقه خود چه می‏گذرد ، درد گرسنگی خلق را
احساس می‏كرده و نسبت به مردمی كه موجبات اين گرسنگيها را فراهم كرده‏
بودند " عقده " پيدا كرده و مبارزه پيگيری را با آن گروه تعقيب می‏كرده‏
و ديگر هيچ ، تمام شخصيت اين لقمان امت و اين موحد عارف پروردگار و
اين مؤمن مجاهد پاكباخته اسلامی و اين دومين مؤمن كامل اسلام در همين جا
پايان يافته است .
اين روشنفكران پنداشته‏اند كه همان‏طور كه ماركس نظر داده است : "
انقلاب فقط می‏تواند از يك جنبش قهرآميز و يك جنبش توده‏ای ناشی شود "
( 1 ) اينان نمی‏توانند تصور كنند كه اگر يك فرهنگ ، يك مكتب ، يك‏
ايدئولوژی خاستگاه الهی داشته باشد و مخاطبش انسان ، و در حقيقت فطرت‏
انسانی انسان باشد و پيامش جامع و كلی باشد و جهت‏گيری‏اش به سوی عدالت‏
و مساوات و برابری و پاكی و معنويت و محبت و احسان و مبارزه با ظلم‏
باشد ، بتواند جنبشی عظيم به وجود آورد و انقلابی عميق بر پانمايد اما
انقلابی الهی و انسانی كه در آن شور الهی ، نشاط معنوی ، جذبه خدايی و
ارزشهای انسانی موج زند ، آنچنانكه نمونه‏اش را مكرر در تاريخ مشاهده‏
كرده‏ايم و انقلاب اسلامی نمونه روشن آن است .
اين روشنفكران نمی‏توانند تصور كنند كه برای متعهد و
پاورقی :
. 1 ماركس و ماركسيسم / ص . 39

مسؤول بودن ( 1 ) و بی‏طرف و بی‏تفاوت نبودن يك فرهنگ ، ضرورتی نيست‏
كه خاستگاه آن فرهنگ ، طبقه محروم و غارت‏شده باشد ، پنداشته‏اند كه يك‏
فرهنگ جامع لزوما بی‏طرف و بی‏تفاوت هم هست ، نتوانسته‏اند تصور كنند كه‏
يك مكتب جامع و فرهنگ جامع اگر خاستگاه خدايی داشته باشد و مخاطبش‏
انسان ، يعنی فطرت انسانی انسان باشد ، محال است كه بی‏طرف و بی‏تفاوت‏
و غيرمتعهد و غيرمسؤول باشد . آنچه تعهد و مسؤوليت می‏آفريند ، وابستگی‏
به طبقه محروم نيست ، وابستگی به خدا و وجدان انسانيت است .
اين يك رشته اصلی اشتباه اين آقايان كه در رابطه اسلام با انقلاب دچار
آن شده‏اند .
ريشه اصلی ديگر اين اشتباه را در رابطه اسلام با جهت‏گيری اجتماعی‏اش‏
بايد جستجو كرد . اين روشنفكران به وضوح مشاهده كرده‏اند كه در تفسير
تاريخی قرآن از نهضتهای پيامبران ، يك جهت‏گيری نيرومند از ناحيه آنها
به سود مستضعفين مشاهده می‏شود ، و از طرف ديگر ، اصل " تطابق ميان‏
پايگاه اجتماعی و پايگاه اعتقادی و عملی " كه اصلی ماركسيستی است ، از
نظر اين روشنفكران خدشه ناپذير تلقی می‏شده و نمی‏توانسته‏اند خلاف آن را
تصور كنند ، در مجموع چنين به نتيجه‏گيری پرداخته‏اند كه چون قرآن جهت‏گيری‏
نهضتهای مقدس و پيش برنده را به وضوح به سود مستضعفين و در جهت تأمين‏
حقوق و آزاديهای آنان می‏داند ، پس از نظر قرآن خاستگاه همه نهضتهای‏
مقدس و پيش برنده ، طبقه محروم و غارت‏شده و مستضعف بوده است ، پس‏
از نظر قرآن ، تاريخ هويت
پاورقی :
. 1 [ اشاره است به مطالب كتاب چرا انسان متعهد و مسؤول است ؟
نوشته حبيب الله پيمان ] .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: